Đặng Huy Trứ – Vị Quan Công Chính Liêm Minh Dưới Thời Nguyễn

Đặng Huy Trứ – một danh sĩ với tư tưởng phát triển kinh tế, chống hối lộ, tham nhũng. Ông muốn nhấn mạnh đức tính cần kiệm liêm chính, chí công vô tư của quan lại. Bên cạnh đó, là một nhà canh tân dám dấn thân, canh tân dựa vào dân và làm lợi cho dân nên ông rất được lòng dân. Một người được biết đến là ông tổ nghề nhiếp ảnh ở Việt Nam và là cũng người đầu tiên đưa kỹ nghệ đóng tàu phương Tây du nhập vào Việt Nam.

Được biết, Đặng Huy Trứ tự là Hoàng Trung, hiệu là Võng Tân và Tỉnh Trai. Ông sinh ngày 16/5/1825 tại làng Thanh Lương, nay thuộc xã Hương Xuân, huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên – Huế. Ông là con trai thứ ba trong một gia đình có nhiều người đỗ đạt và tham gia quan trường dưới triều nhà Nguyễn. Thuở nhỏ, ông được đem đi quy y Tam bảo tại chùa Từ Hiếu, đến năm 12 tuổi mới được ba mẹ đón về ở cùng.

Năm 1843, lúc ấy Đặng Huy Trứ chỉ mới 18 tuổi, trong khi cha ông chỉ đỗ tú tài thì ông đã đi thi hương và thành công đổ cử nhân. Sau đó, ông được bác ruột lúc đó là người giữ chức Thượng thư Bộ Hình của triều đình Huế – ông Đặng Văn Hòa cho theo học với Thị lang Bộ Hình là TS. Trương Quốc Dụng để chuẩn bị tiếp cho con đường khoa cử sau này của ông.

Một năm sau, ông đi thi hội nhưng lại bị trượt, triều đình chọn ông vào học ở Quốc Tử Giám. Theo học được hai năm thì ông trở về quê nhà. Tại đó, ông mở lớp dạy học cho trẻ em quê ông, song song với đó là tiếp tục trau dồi thêm kinh sử, chờ ngày triều đình mở kỳ thi hội tiếp theo. Đến năm 1847, ông trở lại thi hội và thành công đỗ đạt tiến sĩ, được chọn vào thi đình. Tuy nhiên, trong bài thi hội của mình, do dùng chữ bất cẩn nên ông đã bị quy tội phạm húy. Học vị tiến sĩ lẫn cử nhân của ông đều bị cách. Bên cạnh đó, ông còn bị phạt đánh thêm 100 roi và bị cấm thi trọn đời.

Sau khi bị triều đình cấm thi, ông dành trọn thời gian còn lại để tiếp tục mở lớp dạy học, viết sách. Trong quãng thời gian đó, ông đã cho ra được rất nhiều những tác phẩm nổi tiếng như Sách học vấn tân, Vũ kinh, Nhị thập tứ hiếu, Sĩ nông công thương tứ gia lạc.

Trong suốt quãng thời gian hành nghề dạy từ năm 1846 đến 1854, bằng cả tâm huyết và năng lực của bản thân, ông muốn đào tạo ra được những thế hệ học trò đủ kiến thức và nhân sách để có thể ra làm quan giúp dân. Về sau, nhiều học trò của ông đã đỗ đạt trong các khoa thi do triều đình tổ chức. Nhưng vết nhơ phạm húy trong kỳ thi trước đây mà đến thời điểm này Đặng Huy Trứ vẫn không có chỗ đứng nơi quan trường.

Đến năm 1855, ông chính thức được vua Tự Đức xóa tội. Đặng Huy Trứ đã tham gia dự khoa thi hội, ông đỗ tiến sĩ và bắt đầu sự nghiệp làm quan của mình. Thời điểm mà Đặng Huy Trứ dấn thân vào con đường làm quan, tình hình xã hội Việt Nam đã có rất nhiều sự chuyển biến. Vào tháng 8 năm 1856, Pháp đã cho chiến thuyền bắn phá các đồn lũy ở cửa biển Sơn Trà. Đến tháng 10 cùng năm, Đặng Huy Trứ được triều đình cử đi kiểm tra tàu thuyền và binh lực ở Đà Nẵng. Lúc đó, ông đã viết ra bài thơ “Vãng quân thứ Đà Nẵng tức sự”, cùng người Pháp luận bàn về việc “chủ chiến hay nghị hòa”.

Từ năm 1857 – 1863, Đặng Huy Trứ liên tục thăng tiến, ông đảm nhận nhiều chức vụ quan trọng trong triều. Bên cạnh đó, vốn được biết đến là một vị quan công chính liêm minh, thương dân như con và căm ghét hối lộ, tham nhũng. Ông luôn giữ vững quan điểm “dân không chăm sóc chơ làm quan” của mình. Đến năm 1864, Ông được triều đình bổ chức Bố chính Quảng Nam. Ngay khi nhậm chức, Đặng Huy Trứ đã dâng sớ về kinh đô. Ông muốn xin triều đình thay đổi những tri phủ, tri huyện bất tài, làm việc trì trệ. Cùng với đó là tổ chức thực hiện những biện pháp cứu đói cứu nạn, giải quyết những hậu quả mà hạn hán và lụt bão để lại. Khơi thông sông ngòi để làm thủy lợi và tạo thuận tiện cho giao thông đường thủy. Tiếp đó, ông đề xuất với triều đình về việc lập khi tích trữ lương thực. Với các thợ thủ công thì cho phép đóng thuế bằng hiện vật, với người làm nghề dệt vải thì cho phép lĩnh trước tiền mua nguyên liệu và bán hàng cho nhà nước. Bên cạnh đó, ông còn kiến nghị lập nghĩa địa để chôn cất người mất tại các địa phương. Cũng từ đó mà tại các địa phương mới có lệ lập nghĩa địa. Triều đình đã chấp thuận và cho phép thực hiện phần lớn những kiến nghị của Đặng Huy Trứ.

Tháng 7 năm 1865, Đặng Huy Trứ, Chu Văn Khoa và Nguyễn Tăng Doãn được triều đình bí mật cử sang Quảng Đông. Mục đích của chuyến đi này chính là để tìm mua hàng hóa, vật dụng, đồng thời kiểm tra tình hình đóng tàu hơi nước, tiếp nhận và đưa nó về sau nước sau khi hoàn thành. Trong suốt quãng thời gian dừng chân tại Hương Cảng, Đặng Huy Trứ đã tìm hiểu và ghi chép tỉ mỉ lại phương pháp đóng tàu của người Tây Dương. Đồng thời, ông liên lạc với Withseller – một kỹ sư người Anh để nhờ ông tìm mua vũ khí cũng như đóng thêm tàu để triều đình đánh chống quân Pháp. Tuy nhiên mọi sự lại không thành. Cũng trong quãng thời gian đó, ông đã làm quen được thêm rất nhiều học giả và nghệ sĩ Quảng Đông. Không chỉ có vậy, ông còn tìm hiểu thêm về tình hình của những người phương Tây ở Hương Cảng, đọc và tìm mua tân thư, dò mối mua vũ khí. Đến tháng 12 năm 1865, ông lên thuyền và trở về nước.

Vào tháng 5/1867, Đặng Huy Trứ lại được triều trình cử đi sứ nhà Thanh lần hai. Ông đến Quảng Đông vào tháng 7 cùng năm nhưng lại đột nhiên bị ốm nặng nên phải dưỡng bệnh. Trong suốt thời gian ông dưỡng bệnh, ông không chỉ nghỉ ngơi mà lại cho người tìm cách liên lạc với những người bạn cũ của mình. Với mục đích chính là để nắm bắt tình hình và nhờ họ giúp đỡ trong việc tìm mua vũ khí theo yêu cầu của phái chủ chiến trong triều để chống Pháp. Nhờ vậy mà ông đã thành công mua được 239 khẩu pháo cùng đạn được gửi về nước. Cùng trong khoảng thời gian đó, ông đã viết và biên soạn được nhiều tác phẩm nổi tiếng và được nhiều người biết đến. Trong đó còn có một bài thơ tên là “Tứ giới” – một bài thơ để răng dạy con cháu. Sau gần một năm dưỡng bệnh, ông đi Áo Môn, tiếp tục mua hàng hóa và sách vở gửi về nước theo các tàu buôn của người Hoa.

Tháng 8 năm sau, Đặng Huy Trứ trở về nước. Tuy nhiên, ông lại không quay về kinh đô Huế mà lại ở lại Hà Nội làm Biện lý Bộ Hộ. Ông là người trực tiếp phụ trách Ty Bình chuẩn chuyên lo việc kinh tế cũng như tài chính chi triều đình. Cũng trong thời gian này, ông đã cho khai trương hiểu ảnh Cảm Hiếu Đường ở phố Thanh Hà. Được biết, kể từ khi người Pháp đưa kỹ thuật nhiếp ảnh vào Việt Nam thì hiệu ảnh này chính là cửa hiệu nhiếp đầu tiên của Việt Nam và do chính người Việt điều hành. Chính chuyến đi sứ sang Trung Quốc năm 1865 đã nối duyên cho Đặng Huy Trứ kinh doanh loại hình nghệ thuật này. Ngay từ lần đầu nhìn thấy một chiếc máy có thể chụp lại ảnh đã làm cho ông phải mất ăn mất ngủ. Vậy nên, trong lần đi sứ đó ông đã đưa về hai tấm ảnh phong cảnh Hương Cảng. Lúc đó, trong lòng ông đã ấp ủ mong muốn mở một hiệu ảnh ở tại Việt Nam, nên trước khi đi ông đã hỏi rất kỹ về cách chụp cũng như in tráng ảnh. Khi được triều đình cử đi sứ thêm một lần nữa vào năm 1867, ông đã nhờ một người quen ở Quang Đông mua một chiếc máy ảnh để mang về. Cũng chính vì thế mà ông được biết đến là ông tổ nghề nhiếp ảnh ở Việt Nam.   

Tuy nhiên, sau khi Đặng Huy Trứ mất con đường canh tân đất nước của ông cũng bị bỏ dở. Những nỗ lực canh tân của ông không có đất phát triển do đầy rẫy những biến động về chính trị, giặc ngoại xâm của đất nước cuối thế kỷ 19. Không giống những nhà canh tân cùng thời, Đặng Huy Trứ là nhà canh tân dám dấn thân, một người công tư lưỡng lợi, dấn thân đến tột cùng trái ngược hẳn với bản tính ốm yếu về thể chất của ông. Bởi vậy mới nói , Đặng Huy Trứ chính là vị quan công chính liêm minh nhất dưới thời nhà Nguyễn.